Kiến thức phổ thông: KHOA HỌC - SCIENCE

Khoa học là lĩnh vực hoạt động trí tuệ của con người nhằm kiếm tìm và cung cấp các diễn giải có hệ thống về những gì đang diễn ra trong vũ trụ vật lý. Để đứng vững, một lý thuyết khoa học phải toàn diện - tức không có bất kỳ ngoại lệ nào. Ví dụ, ta không thể chấp nhận luật trọng trường Newton nếu thỉnh thoảng các hòn đá trên mặt đất lại nhảy lên không trung hàng trăm mét. Khả năng dự đoán cũng quan trọng - tức lý thuyết phải có thể được kiểm chứng. Ví dụ, lý thuyết thiết kế cánh máy bay phải làm sao để khi máy bay đạt đến vận tốc nhất định, ta có thể tin rằng máy bay sẽ cất cánh trong mọi tình huống.

Hầu hết lý thuyết đều vận dụng toán học. Ở định luật chuyển động và trọng trường Newton, nhờ tính toán, ta có thể suy diễn (deduction, nghĩa là suy luận từ tổng quát đến cụ thể) được vô vàn hiện tượng, từ chuyển động con lắc cho đến lần nhật thực tiếp theo. Trái lại, những suy diễn không dựa trên toán học hiếm khi đứng vững. Tuy nhiên không phải mọi lý thuyết đều dùng toán học. Chẳng hạn, thuyết tiến hóa nhờ chọn lọc tự nhiên của Darwin có khả năng diễn giải tuyệt vời mà không cần toán học.

Khoa học dựa rất nhiều vào qui nạp (induction), đây là quá trình ngược với suy diễn. Qui nạp là quá trình đi đến lý thuyết tổng quát từ bằng chứng thực nghiệm nhờ quan sát, thí nghiệm, và đo đạc. Thật ra, hầu hết lý thuyết được phát minh từ trí tưởng tượng sáng tạo của nhà khoa học. Sau đó dùng thực nghiệm để kiểm chứng lý thuyết.

Triết gia người Scotland David Hume ở thế kỷ mười tám đã đúng khi cho rằng chẳng có cơ sở hợp lý nào để có thể chấp nhận các biện luận qui nạp: cho dù có quan sát máy bay cất cánh nhiều bao nhiêu, chẳng có lập luận hợp lý nào giải thích được lý do tại sao nó vẫn tiếp tục cất cánh. Trên thực tế, ta chấp nhận lý thuyết khi có đủ bằng chứng thực nghiệm.

-- Nguồn: Ian Crofton (2013) Tóm lược các tư tưởng lớn: 200 khái niệm làm thay đổi thế giới được diễn giải tức thì, Quercus.
-- Nguồn ảnh: http://www.science.fau.edu/oce/images/science_logo.jpg